سلوک «عنوان»

قسمت سوم

«عنوان» که سعادت راه یابی و کسب فیض از درگاه مولا و امام زمانش حضرت جعفربن محمدالصادق (ع) را پیدا کرده بود، از آن بزرگوار شنید که راز طلب علم در عبودیت و بندگی حقیقی است اکنون این سؤال برای او پیش آمده بود که این حقیقت عبودیت چیست و چگونه است؟

او خطاب به مولایش عرض کرد: یا شریف! -شریف لقبی بود که برای سلاطین و اشراف و بزرگان استفاده می شده-...

حضرت سخن او را قطع کرده و به او تذکر دادند که: به من شریف خطاب مکن مرا ابوعبدالله نام ببر.

امام با این تذکر خود مرز اشرافیت ها و اسم و رسم های دنیوی که بر مبانی ی پوچ و تو خالی چون ثروت و منسب و حسب و ... استوار است را با بزرگی و عظمت حقیقی، که خداوند به بندگان برگزیده خود عطا می فرماید (عزّت از آنِ خدا و مؤمنین است ) روشن می فرمایند.

لذا «عنوان» خطاب خود را اصلاح کرده و می گوید:

- یا اباعبدالله حقیقت عبودیت و بندگی چیست؟

امام پاسخ دادند:

• سه چیز است.

  اول: آنکه بنده خدا نباید خویش را مالک چیزی بداند که خداوند بدو عطا فرموده، زیرا بندگان صاحب ملکی نیستند. آن ها مال را از آنِ خدا دانسته و آن را آنگونه مصرف می کنند که خداوند به ایشان امر کرده است.

امام (ع) در این بیانات به فقر ذاتی انسان اشاره می کنند. علی (ع) نیز در یکی از جملات حکمت آمیز خویش در شرح عبارت «لاحول ولا قوة الا بالله العلی و العظیم» چنین می فرمایند:

«تنها خداوند مالک همه چیز بوده و اینگونه نیست که ما نیز به همراه خدا مالک چیزی باشیم و در واقع ما هیچ نداریم مگر آنچه خدا خود به ما داده باشد، و حتی در این عطا کردن نیز، باز خود او بیشتر مالک بوده و هر ثانیه می تواند از ما سلب مالکیت نموده و آنچه داده باز گیرد. به عبارت دیگر او آن به آن و لحظه به لحظه به ما می دهد و پس می گیرد. بعلاوه به همراه همین دادن ها و مالک کردن ها، خداوند برای ما مسئولیت و تکلیف نیز قرار می دهد. به عنوان مثال، مالی را که خداوند به ما تملیک می فرماید مسئولیت داریم که در مسیری صرف کنیم که او امر نموده و رضایت دارد، و این تکلیف همچنان بر گردن ماست تا زمانی که خداوند آنچه را داده پس بگیرد و به این مالکیت موقت نیز پایان دهد.» (نهج البلاغه حکمت ۳۰۶)

بنابراین وقتی ما خود را مالک هیچ چیز نمی دانیم خداوند را به حقیقت عبودیت بندگی کرده ایم.

امام صادق(ع) در ادامه رهنمود خود می فرمایند:

- دوم: آنکه بنده نباید برای خود تدبیری بیندیشد.

«تدبیر» در لغت به معنی پایان کار را سنجیدن و عاقبت اندیشی کردن است، در اصطلاح امروزی کسی که اهل تدبیر است، همیشه در حال سنجیدن جوانب امر بوده و برای اهداف آینده خود برنامه ریزی داشته و خلاصه مدیریت صحیحی بر زندگی خود دارد. معمولاً موفق ترین افراد در زندگی فردی و اجتماعی کسانی هستند که از تدبیر و مدیریت کاملتری برخوردارند. حال این سؤال مطرح می شود که چرا امام (ع)، از تدبیر کردن نهی فرموده و شرط عبودیت و بندگی را در این دانسته اند که بنده تدبیری برای خود نداشته باشد؟

ما در بسیاری از دعاها می خوانیم : «یا من لا یدبر الامر الا هو» ای خدایی که کسی جز او امری را تدبیر نمی کند، «یا من حکم تدبیره» ای کسی که با تدبیر خود حکومت می کند، «یا مدبرالامور» ای تدبیر کننده کارها، «یا من له التدبیر» ای کسی که تدبیر از آن اوست.

بنابراین نتیجه می گیریم که مدبر حقیقی خداوند است و مدیر جهان خلقت هم اوست و سپس ولی معصوم هر زمان و امام و خلیفه خداوند در زمین که امور هستی دائر بر مدار وجود مبارک او می گردد. و هیچ بنده ای را نرسد که این مقامات را برای خود فرض کند و یا خود را با خدا و معصومین در این قضیه شریک بداند، حتی در زندگی شخصی خود حضور خداوند را نادیده گرفته و طرح و نقشه کشیده و خود را در این تدبیر کردن ها قائم به رأس بداند، کما اینکه از علی (ع) روایت شده در پاسخ سؤال کننده که پرسیده بود خدا را به چه شناختی فرمود به شکسته شدن تدبیرها. هر بار که تصمیمی می گیریم و نقشه ای می کشیم، دست توانایی از بیرون، تصمیم ما را در هم می شکند و نقشه هایمان را نقشه بر آب می کند تا به چشم خود ببینیم که دست خداوند فوق دست هاست، فقر و عجز و جهل خود را وجدان کنیم و دست نیاز پیش مدبر هستی بخش و خلیفه معصوم او بر زمین دراز کنیم. چاره کار این است که از او بخواهیم که برایمان تدبیر کند، صلاح ما را به ما بیاموزد و خیرمان را پیش رویمان قرار دهد. عقل ناقص خود را به علم لایتناهی الهی وصل نمائیم در این صورت ناگفته پیداست که از چنین عقلی، چه تدبیرها بر خواهد خواست. دیگر این ما نیستیم که به علم ناچیز خود برنامه ریزی می کنیم، بلکه این خداوند است که با علم بی نهایت خود برای ما تدبیرمی نماید. پس اینکه برای خود تدبیر نکنیم نشان از حقیقت عبودیت و بندگی خواهد داشت.

امام (ع) ادامه می دهند :

- سوم: آنکه کارش منحصراً اجرای فرامین حق و اجتناب از منهیات و محرمات باشد.

اگر بنده ای خویش را مالک مالی که خدا به او رحمت کرده نشناسد، دیگر انفاق آن مال بر او سنگینی نخواهد کرد زیرا که همه چیز را مال و مملوک خدای خود می داند، و از سوی دیگر اگر تدبیر امور خویش را به خدا واگذارد، تحمل مصائب و سختی های دنیا بر او آسان می شود، و اگر مشغله اش انجام اوامر و پرهیز از معاصی و مناهی باشد دیگر فرصت آلوده شدن به مجادله و مباهات فخرفروشی برای او باقی نخواهد ماند، و اگر بنده ای با توفیق به این سه امر مورد رحمت و اکرام پروردگار متعال واقع شود، دنیا و شیطان و خلق، نزد او کوچک و حقیر می شوند و دنیا وسیله زیاده طلبی او نخواهد شد و عزت نفس و بلندی طبع، دیگر به او اجازه نمی دهد که به مال و منال دیگران چشم داشته باشد و ایام عمر خویش را به بطاعت و بیهودگی تلف کند.

آنچه گفته شد تازه نخستین مرتبه تقوی و پرهیزگاری است که خداوند متعال فرموده:

«ما این خانه آخرت (وسعادت جهان دیگر ) را تنها به کسانی وا خواهیم گذاشت که نخواهد خویشتن را در روی زمین بالاتر و برتر از دیگران بپندارند و آنها که قصد تباهی و فساد نکنند و سرانجام نیکو از آن پرهیزگاران است.» (قصص/۸۳)

به این ترتیب «عنوان بصری» با تلاش و مجاهده شخصی و آماده کردن ظرف وجود خود برای درک معارف الهی لیاقت خود را برای زانو زدن در محضر درس استاد و مولا و امام زمانش حضرت صادق (ع) به اثبات رسانید و توانست سلسله مباحثی را که مربوط به اعتقادات صحیح و معارف حقیقی الهی بود کسب نماید .

اما آیا او به همین علوم اکتفا خواهد نمود یا با سؤالات بیشتر علوم جدیدی را بر دانسته های خویش خواهد افزود ؟

ادامه دارد...

قسمت اول / قسمت دوم